Blauwgroene ader

De Stiemerbeek en de Stiemerbeekvallei zijn een begrip in Genk en omgeving. Als ze het hebben over hun geliefde Stiemerbeek die vaak gewoon door hun achtertuin stroomt, personaliseren inwoners van Genk de waterloop en spreken ze over ‘ze’: ‘Ze stroomt fel’ of ‘Ze stonk weer gisteren’. Dat de waterkwaliteit en de biodiversiteit van de Stiemerbeek al jaren afneemt, is de bewoners een doorn in het oog. Het rioleringsstelsel en de toenemende stadsuitbreiding in Genk zorgen voor vervuiling en algenvorming in deze blauwgroene ader.

Hoog tijd dus om te meten en analyseren. Het citizen-scienceproject Stiemerlab schoolde Genkse burgers, omwonenden en lokale organisaties om tot actieve burgerwetenschappers. Met sensoren verzamelen zij data over de waterkwaliteit in de Stiemerbeek en brengen ze de biologische waterkwaliteit van de beek in kaart door het nemen van waterstalen op verschillende locaties in de Stiemervallei.
 

De burgerwetenschappers zijn nu samen met de wetenschappers een jaar aan de slag. Welke opmerkelijke resultaten hebben jullie vastgesteld?

Selina Schepers: ‘Naast de overduidelijke vaststelling dat de waterkwaliteit op veel punten kritiek is, hebben we op het vlak van de sensormetingen twee bijzondere waarnemingen gedaan. In het begin van het jaar merkten we een piek in de geleidbaarheid van het water. Strooizout was via de afwatering in de beek terecht gekomen, we konden zelfs vaststellen ter hoogte van welke weg dat gebeurd was. Verder zagen ook wij midden juli het waterpeil spectaculair stijgen, op 1 uur tijd steeg het water in de Stiemerbeek met 2 meter en het hoogste waterpeil dat we gemeten hebben was 2,5 meter. Wat de staalnames betreft zagen we o.a. virussen, bacteriën, vissen, amfibieën en algen, vooral aan het Thorpark en de locatie Slagmolen. Op dit moment hebben wij datasets met real-time data over de temperatuur, hoogte en elektrische geleidbaarheid van het water op 15 verschillende locaties in de Stiemerbeek. We krijgen stilaan zicht op de organismen die in het water aanwezig zijn door DNA sequencing op 9 locaties en we beschikken over een dataset met close-up afbeeldingen van micro-organismen in de maandelijkse staalnames. Onze resultaten zijn trouwens op een heel heldere en mooie manier gevisualiseerd op een open online platform op onze website.
Je kan er zelf scrollen door locaties en nagaan welke soorten in de Stiemerbeek te vinden zijn. Op 25 en 26 september zullen we onze eerste tussentijdse resultaten tonen op het event ‘Genk Stiemert’, georganiseerd door Stad Genk.’

De Stiemercommunity

Een belangrijke oorzaak van de afname in waterkwaliteit en biodiversiteit in de Stiemerbeek en de vallei zijn de overstorten van het rioleringsstelsel. Zullen die overstorten aangepakt worden? 

Selina Schepers: ‘Inderdaad, de overstorten zijn problematisch. Rioolwater komt rechtstreeks in de Stiemerbeek terecht en vaak is dat al na 20 minuten fijne motregen. Aquafin pakt vanaf het najaar een aantal overstortpunten aan. Het is een eerste, belangrijke stap in de richting van een zuivere Stiemerbeek. De financiering van ons project Stiemerlab door de Vlaamse overheid stopt in mei 2022 maar onze wetenschappelijke partners VITO en UHasselt hebben al aangegeven dat het interessant zou zijn om de sensordata en staalnames te vergelijken. Dan kunnen we zien in welke mate de data verschillen als de overstortpunten zijn aangepakt.’
 

Opvallend aan Stiemerlab is de grote betrokkenheid van de burgers en de aandacht van het project voor de participatie van en interactie met de deelnemers, je kan zelf spreken van een echte en hechte Stiemercommunity. Was dat een bewuste aanpak?

Selina Schepers: ‘Ja, ik durf dat gerust een bewuste aanpak noemen. Enerzijds is LUCA School of Arts de initiator en coördinator van het project. Dat betekent dat we expliciet veel aandacht besteden aan het participatieve luik van het project: we brengen burgers bij elkaar, we versterken het gemeenschapsgevoel en we ontsluiten wetenschappelijke data op een visueel aantrekkelijke en heldere manier. We doen dat online op ons platform maar ook offline langs de beek, zodat elke wandelaar mee is in het verhaal. In die zin hebben we net een internationale oproep voor een artist-in-residence afgesloten. In oktober, november van dit jaar zal een kunstenaar een artistieke interventie realiseren in de publieke ruimte zodat de Stiemervallei ook op dat vlak een meerwaarde krijgt. Bovendien mogen we in dit hele verhaal niet vergeten dat de sociale infrastructuur van het project er al lag. Stad Genk is onze projectpartner en zij rolden al een tijd geleden een masterplan rond de Stiemervallei uit, zij zien de vallei als verbinding tussen wijken en sites in Genk én als bestemming voor ontspanning en recreatie. Zo lanceerden ze het event ‘Genk Stiemert’ maar ook Stiemerdeals en zelfs Stiemerijs en Stiemerkoeken met honing uit de Stiemervallei. Op die bestaande dynamiek hebben wij dankbaar mee gesurft.’
 

Stekelbaarsjes

In welke mate heeft de pandemie jullie parten gespeeld bij de uitrol van het project?  

Selina Schepers: ‘COVID-19 was een hele uitdaging. We hebben letterlijk 1 projectvergadering gehouden en daarna liep alles digitaal. We hebben een community van een 50-tal vrijwilligers, het merendeel daarvan zijn vaste vrijwilligers die zich engageren om maandelijks of om de twee weken stalen te nemen of sensoren te onderhouden. Het is dus best wel een uitdaging om hen betrokken te houden, in die zin was de pandemie ook positief. We waren genoodzaakt om zeer persoonlijk te werken en kort op de bal te spelen via appjes, mails of telefoontjes. Ik heb bijvoorbeeld over heel Genk Stiemerkoeken rondgebracht, zo was er ook even, zij het op afstand, persoonlijk individueel contact.
 

Welke belangrijke tip wil je andere organisatoren van citizen-scienceprojecten meegeven vanuit je achtergrond als onderzoeker binnen Inter-Actions en docent in Participatory Practices? 

Selina Schepers: ‘Wel, in een burgerwetenschapsproject heb je enerzijds de objectieve wetenschappelijke data en de publicaties die eruit kunnen voortvloeien en anderzijds heb je ook de subjectieve data, hoe burgers bepaalde fenomenen aanvoelen, hoe zij zich, in dit geval tot de natuur, verhouden. In mijn opinie moet je in een citizen-scienceproject zowel rekening houden met de science als met de citizen. Het engagement van participanten kan de motor zijn van verandering. De persoonlijke band van burgers moet je koesteren. Geef toe, als je leest dat sommige vrijwilligers vroeger in de Stiemerbeek met vanillepudding, een grote bokaal en een visnetje gemaakt van een oude kous van hun moeder stekelbaarsjes of 'stiekeldjenkskes' vingen of dat een wandelaar tijdens een avondwandeling op een rivierkreeftje stuit en dat deelt, daar kan je toch alleen maar gelukkig van worden.’