Een weg zoeken in regels rond vrijwilligerswerk

“Ik ontvang een ziekte-uitkering. Moet ik het ziekenfonds om toestemming vragen om soja in mijn tuin te planten voor wetenschappelijk onderzoek?” 

Moet citizen science als vrijwilligerswerk beschouwd worden of niet? Deze vraag is des te relevanter voor personen die een uitkering zoals een pensioen, ziekte- of werkloosheidsuitkering ontvangen. In sommige gevallen heb je als burger toestemming nodig van relevante instanties om deel te nemen aan citizen science. Een voorbeeld: wie een ziekte-uitkering ontvangt, moet mogelijks toestemming van het ziekenfonds vragen. In sommige gevallen is dat ook logisch, zoals wanneer je een groot deel van je dagen doorbrengt in de archieven van het lokale historische museum. In andere gevallen kan de vage overlap tussen vrijwilligerswerk en citizen science net voor verwarring zorgen. Het lijkt raar om toestemming van de ziekteverzekering te vragen om een luchtkwaliteitssensor aan je huis te bevestigen. 

De regels rond vrijwilligerswerk zijn ontworpen om vrijwilligers te beschermen en ervoor te zorgen dat ze niet aansprakelijk gesteld worden voor mogelijke schade. Wanneer een citizen-scienceproject bij je thuis plaatsvindt, is het aansprakelijkheidsrisico minimaal. In dergelijke gevallen is toestemming mogelijks ook niet nodig. Het is aan de burger zelf om dit uit te zoeken. Wanneer een project zich verder uitstrekt dan binnenshuis of gepaard gaat met meer risico, moeten projectinitiatiefnemers een verzekering voor hun burgerwetenschappers voorzien. 

De uitdaging ligt in het bepalen van de grens tussen informeel vrijwilligerswerk en een meer gestructureerde werking. Vlinders in je tuin tellen is bijvoorbeeld onderworpen aan andere regels dan deelnemen aan wetenschappelijk onderzoek in een labo. 

Privacy bij citizen science

“We willen geluiden in een stedelijke omgeving opnemen om een slim systeem aan te leren automatisch een geluid te herkennen. Wat zijn de privacyregels hierrond?” 

Privacy is een belangrijk aspect van citizen science. Het opnemen van menselijk geluid kan bijvoorbeeld juridisch complex zijn. Menselijke gesprekken opnemen valt onder het strafrecht en hiervoor heb je toestemming nodig van wettelijke instanties, zoals een onderzoeksrechter. Een ander voorbeeld zijn citizen-scienceprojecten met locatiegegevens van burgers, denk maar aan het in kaart brengen van de fietsveiligheid op weg naar school door studenten. Het is cruciaal dat de privacy van deze studenten beschermd wordt en hun vertrekpunt (m.a.w. hun woonplaats) niet bekendgemaakt wordt. 

Om deze uitdagingen het hoofd te bieden, moeten citizenscience-initiatieven privacybestendige protocollen opstellen. Voor menselijke geluidsopnamen kan het project kiezen voor zeer korte fragmenten die het vastleggen van betekenisvolle gesprekken vermijden. Een mogelijk nadeel is dat dit de bruikbaarheid van de gegevens voor het trainen van AI-systemen beperkt. Bij het in kaart brengen van de schoolroutes door leerlingen kan het een optie zijn om de eerste kilometer uit te sluiten en zo de identiteit en thuislocatie van deelnemers te beschermen. Maar ook dat brengt beperkingen met zich mee; voor mensen in minder bevolkte regio’s is zo’n maatregel mogelijks niet voldoende, en omgekeerd zou het kunnen dat die marge te groot is voor leerlingen die dicht bij de school wonen, waardoor hun deelname uitgesloten is. 

Het vinden van een privacybestendig protocol dat alle mogelijke burgerwetenschappers tegemoetkomt, kan een complexe taak zijn. De juiste balans vinden tussen het verzamelen van waardevolle data en de bescherming van de privacy is een voortdurende uitdaging in citizen-scienceprojecten.

Intellectuele eigendomsrechten

“Als mijn idee voor een nieuwe AI-toepassing wordt gekozen door een citizen-scienceproject, welke patent- en commercialiseringsrechten heb ik dan als burger?” 

Intellectuele eigendomsrechten zijn bij citizen science complex en omvatten vragen over eigendom, erkenning, en commercialisering. Wanneer een idee van een burger opgenomen wordt in een project, roept dit vragen op over wie de uiteindelijke intellectuele eigendomsrechten bezit. Erkenning en krediet voor de burgerwetenschappers zijn belangrijke overwegingen. Sommige projecten pakken dit aan met duidelijke protocollen en overeenkomsten rond eigendom, attributie en procedures voor het omgaan met commerciële opportuniteiten. Zo’n zaken vereisen echter vaak onderhandeling en juridische kennis; iets waar burgers doorgaans niet in thuis zijn.

Ondersteuning van citizenscience-initiatieven

Op 1 augustus 2023 bespraken bespraken de deelnemers van de workshop over ‘Citizen science en de Wet: mogelijke toepassingen’ – gemodereerd door Anna Berti Suman (‘Sensing for Justice’-project) en Annelies Duerinckx (Scivil) - de nood aan juridische ondersteuning voor citizenscience-initiatieven. Deze workshop kaderde in de Samenwerkingsgroep van het Europese Citizen Science-project, waarin citizen-scienceproject en -platformen ervaringen uitwisselen en van elkaar leren.  

Eén voorstel dat op veel steun kon rekenen, is het oprichten van juridische contactpunten voor citizenscience-initiatieven, vergelijkbaar met die voor huurders die juridisch advies zoeken. Zo’n ondersteuningspunten kunnen vanuit het Europese niveau gestimuleerd worden, maar het is essentieel ze op lokaal niveau te integreren. Ze moeten juridisch advies op maat kunnen bieden, in overeenstemming met de specifieke regels en wetten van individuele landen. Zo’n aanpak zorgt ervoor dat citizen-scienceprojecten het precieze advies krijgen dat nodig is om hun eigen, unieke uitdagingen effectief aan te pakken. 

In conclusie; citizen science is een krachtig middel om het brede publiek bij wetenschappelijk onderzoek te betrekken, maar het gaat vaak gepaard met juridische uitdagingen. Om die uitdagingen te overwinnen, is er nood aan goed afgestemde richtlijnen, oplossingen, en een groter bewustzijn bij citizenscience-initiatiefnemers.