Het VLIZ lanceerde  het burgerwetenschapsproject SeaWatch-B in 2014. Een beperkte groep van burgers kreeg een opleiding en de nodige uitrusting. Op een specifiek strandtraject voeren zij, op dit moment nog steeds, een set aan metingen uit. Tien indicatoren krijgen hun bijzondere aandacht: ‘strandvoorkomen’, ‘mensen/honden/paarden op het strand’, ‘schaalhorens op strandhoofden’, ‘kruivangsten’, ‘zeewatertemperatuur’, ‘zeepieren’, ‘aangespoelde kwallen’, ‘schelpen’, ‘afval’ en ‘archeologische vondsten’. Door op een gestandaardiseerde wijze deze parameters op te volgen, sporen zij naar natuurlijke of menselijke veranderingen in onze Noordzee en op onze stranden. Het burgerwetenschapsinitiatief wordt ondersteund door de Vlaamse poot van het Europese LifeWatch, een project dat onderzoek naar biodiversiteit en ecosystemen faciliteert.

Monitoren van stranden en kustwateren

Wat was de drijfveer van het VLIZ om met een project als SeaWatch van start te gaan?

Jan Seys (VLIZ): Je kan in feite stellen dat we een lacune vaststelden. Het wetenschappelijk onderzoek naar het ecosysteem van onze stranden en ondiepe kustwateren was te fragmentarisch. Er was geen lange termijn monitoring en er waren dus ook geen wetenschappelijk verantwoorde conclusies te trekken. In het burgerwetenschapsproject SeaWatch hanteerden we van bij de start drie basisprincipes: het meetprogramma moest verschillende meetfacetten bevatten, de metingen moesten aan de hand van gestandaardiseerde, strikt wetenschappelijke procedures verlopen en het project zou haalbaar moeten blijven voor zowel burgers als wetenschappers.

Hebben jullie die haalbaarheid bereikt?

Jan Seys (VLIZ): Jazeker, het gaat nu voor de burgers, de SeaWatchers, om een volgehouden inspanning van 4 dagen veldwerk per jaar. Daar komen natuurlijk nog extra’s bovenop zoals het volgen van opleidingen, het voorbereiden en verzorgen van het materiaal, het uploaden van de foto’s, het maken van een verslag. De opleidingen vormen een cruciale factor, we stemmen ze af op de noden van onze SeaWatchers. Waar hebben ze het meest behoefte aan, is dat het determineren van visjes zoals bot, schol, tarbot en griet of het herkennen van schelpen of krabben? Het is werkelijk hartverwarmend om te zien hoe onze SeaWatchers evolueren naar ware experten. Een aantal van hen stromen door naar onze strandwerkgroep of ze zijn experten op onze Grote Schelpenteldag. Maar we kunnen ze misschien zelf aan het woord laten wat de haalbaarheid betreft!

Paul Vanhaecke (traject Bredene): Wat mij betreft gaat het qua veldwerk en rapportering om een dag per kwartaal, voor de bijkomende opleidingen en activiteiten reken ik ook op een aantal avonden per jaar.

Mia Quartier (traject Westende): Die vervolgopleidingen zijn zeer concreet en to-the-point, vaak ter plaatse op het strand, ze versterken mijn kennis en motivatie. SeaWatchen is voor mij eigenlijk een fijne hobby geworden, een vanzelfsprekend engagement als speler in een inspirerend team.

Solange Coppens (traject Middelkerke): In mijn geval kan je zelfs spreken van een boeiende passie, waar al mijn vrije tijd naar toegaat! Als natuurgids ben ik door een tweede verblijf aan zee in een biotoop terecht gekomen dat ik niet kende en waar ik meer over te weten wou komen. Ik plan mijn metingen samen met 2 collega natuurgidsen uit Gent, in functie van het uur van het tij en de windkracht. In de winter sluit eb vaak aan op duisternis en bij méér dan 4 Beaufort wordt kruien (door het water waden en stalen nemen) moeilijker en wat gevaarlijker. Ik begin de dag vooraf met het nazicht van het materiaal. Op de dag zelf is de meting beperkt tot 3 uren op het strand, maar we controleren determinaties, vullen het veldformulier in, sorteren de foto’s en sturen ze door. Nadien kijken we het materiaal na en bergen het op. Zo hang ik het krui-net te drogen en kuis ik het grondig want er zitten vaak nog wieren en heel soms ook nog kleine organismen in (garnaal, visje, anemoon…).

Minder Noordzeegarnaal, meer exoten

Het project startte in 2014, welke vaststellingen over de Noordzee heeft het VLIZ dankzij de inzet van de SeaWatchers al kunnen doen?

Jan Seys (VLIZ): Uit ons eerste SeaWatch-B rapport ‘Hoe is de Noordzee eraan toe?’, dat we baseerden op de data van 2014 tot 2018, blijkt dat de Belgische Noordzee een belangrijke impact van de mens ondergaat, met voorop de effecten van klimaatwijziging. Koudwatersoorten als de Noordzeegarnaal nemen in vergelijking met gelijkaardige studies van 20 jaar geleden in aantal af, warmwaterfauna zoals de giftige kleine pieterman, de kleine heremietkreeft en bepaalde exoten (Amerikaanse ribkwal) worden juist talrijker. De Noordzee is de voorbije halve eeuw ook met 1,7°C opgewarmd, of twee keer zo snel als het wereldgemiddelde voor oceaan en zeeën. Dit uit zich in allerlei verschuivingen in de voedselketen, met als belangrijkste het wegtrekken van koudwatersoorten en een toename aan dieren en planten afkomstig van de Atlantische Oceaan of zuidelijker. Er is ook goed nieuws. Noordzeewater bevat minder vervuilende metalen en olie, en purperslakken blijken na dertig jaar afwezigheid onze kust te hebben herontdekt. De kracht van ons burgerwetenschapsproject ligt vooral in de volgehouden inspanningen over de seizoenen en jaren heen en daar staan onze SeaWatchers voor garant, zij ontdekken vaak als eerste bepaalde tendensen.

Paul Vanhaecke (traject Bredene): Wat opvalt is dat de seizoenen een uitgesproken rol spelen, zo kunnen wij als SeaWatchers zeer duidelijk het garnalenseizoen afbakenen.

Mia Quartier (traject Westende): De diversiteit aan leven in onze Noordzee, die verrast me enorm.

Katrien Vervaele (traject Blankenberge): Dat was meteen de trigger voor mij om in het project te stappen, meer te weten komen over de biodiversiteit aan zee. Elke meting is gewoon een feest, zo meen ik sinds 2015 steeds meer levende schelpen te zien en ook de pioniersplanten die duinen vormen fascineren me.

Solange Coppens (traject Middelkerke): Elke SeaWatch-meting doen we nieuwe ontdekkingen. Zo had ik tijdens de laatste meting in februari 2022 voor het eerst 2 groene geleiachtige bolletjes in het kruinet met de grootte van een druif, het bleken eitjes te zijn van de gestippelde dieseltreinworm!

Het schelpentelverhaal

Het grote publiek kent de jaarlijkse Grote Schelpenteldag, dat is een grootschaliger initiatief van het VLIZ met een andere focus?

Jan Seys (VLIZ): Het aantal vrijwilligers dat we voor het intensieve traject van SeaWatch kunnen inzetten is beperkt, terwijl er toch graag veel burgers willen meehelpen. Daarom zochten we samen met Eos en Natuurpunt naar een actie met aandacht voor het verhaal van de biodiversiteit aan zee. Zo zijn we vijf jaar terug met de Grote Schelpenteldag begonnen, het rapen en determineren van schelpen door het grote publiek op één specifieke dag in het voorjaar. Ook die dag is relevant voor onze marine biologen, want jammer genoeg wisten wetenschappers tot voor kort ook niet wat de top 5 van schelpen aan onze stranden was. De teldag was dus zowel voor wetenschappers als burgers een schot in de roos. Tijdens de voorbije vijf edities werden alles samen 200.000 schelpen geteld en gedetermineerd. Bij de laatste editie alleen al waren er dat, met dank aan het mooie weer, 60.000 (38.000 in België, 22.000 in Nederland). Nederland deed nu, dankzij Naturalis als trekker, voor het eerst mee, ook zij zijn enthousiast over de resultaten. Volgend jaar hopen we ook de Zeeuwse kust en de Noord-Franse kust mee te nemen in ons schelpentelverhaal. Zo hopen we dat het draagvlak voor gezonde zeeën en oceanen vergroot. In mei plannen we trouwens opnieuw samen met Scivil, Eos en Natuurpunt een dag waarop onze metingen en de biodiversiteit aan onze kust centraal zullen staan, onder de vlag ‘Zeekerweten’ zullen op een dertigtal plaatsen experten klaar staan om burgers te duiden hoe ze zelf aan wetenschap kunnen doen en wie weet een nieuwe generatie Seawatchers of strandlopers warm te maken.

Onvervangbaar

Wat is voor VLIZ en voor jou de belangrijkste toegevoegde waarde van burgerwetenschap?

Jan Seys (VLIZ): Citizen science is niet nieuw, ook in de jaren ’50 en ’60 waren er doorgewinterde vrijwilligers, harde amateurs als het ware, die observaties deden en ze doorspeelden aan wetenschappers. Toch zijn er een aantal omwentelingen: de aanpak, de aandacht en de ondersteuning zijn nu breder. Bovendien zorgt nieuwe technologie, zoals artificiële intelligentie, ervoor dat de verwerking van de data op grote schaal efficiënter kan verlopen. Apps zoals Obsidentify zijn fenomenaal in dat opzicht. Over het algemeen kan je zeker stellen dat de oorspronkelijke argwaan van sommige wetenschappers ten opzichte van de inzet van burgers in wetenschappelijk onderzoek is verdwenen. Veel van onze Seawatchers determineren beter dan de doorsnee bioloog, hun wetenschappelijke ingesteldheid is zeer hoog. Kortom, de inzet van burgers als citizen scientists is zeer waardevol en bijna niet meer te vervangen.