De kwetsbare en bedreigde natuur in Vlaanderen beschermen dat is de hoofddoelstelling van Natuurpunt. Mensen samenbrengen staat eveneens hoog op de agenda. Elk jaar staan er duizenden activiteiten gepland zoals gegidste wandelingen, beheerwerken, cursussen en workshops. En er is natuurlijk ook een wetenschappelijke doelstelling, die voornamelijk binnen de studiedienst van Natuurpunt, Natuurpunt Studie, wordt opgevolgd, namelijk het observeren en bestuderen van de gezondheid van de Vlaamse natuur, samen met burgers, vrijwilligers en werkgroepen. Cijfers en kennis over biodiversiteit zijn essentieel voor het behoud ervan. Citizen scientists spelen daar een onmisbare rol in. 

Drempelverlaging

Natuurpunt heeft een stevige traditie binnen de burgerwetenschap, is de rol van de vrijwilliger, burgerwetenschapper volgens jullie in de loop der jaren gewijzigd? 

Hannes Ledegen: Citizen science is van alle tijden. De eerste burgerwetenschappers in de biologie zou je in feite de vogeltellers kunnen noemen die in opdracht van Wells Cooke in de 18de eeuw de aankomstdata van trekvogels noteerden. Om maar te zeggen dat het om een stevig verankerde traditie gaat dat mensen tellingen en metingen van de hen omringende fauna en flora doen. 
 

Wouter Vanreusel: Zo zijn in Vlaanderen al in de jaren ’80 gestructureerd gegevens genoteerd door biologen en gemotiveerde verzamelaars. Het probleem was wel dat iedereen zijn eigen data invoerde in op zich staande notitieboekjes of databanken, vaak zelfs zonder back-up. Zo was er onder andere een atlasproject over dagvlinders, een spinnendatabank en een libellendatabank. Je kan stellen dat er belangrijke telprojecten waren maar geen breed uitgerolde, kwaliteitsvolle, systematisch gecontroleerde natuurstudie, die ontbrak. 
 

Intensiefste natuurtelling ter wereld

Op welk moment kwam daar verandering in? 

Hannes Ledegen: De grote doorbraak kwam er met de lancering van Waarnemingen.be in 2008 maar eigenlijk ook al met onze grote vogel- en vlindertellingen die zo’n 20 jaar geleden zijn gestart. Beiden zijn mijlpalen geweest om gegevens samen te brengen en gestructureerd bij te houden en tegelijk de waarnemingen toegankelijk en publiek raadpleegbaar te maken. 

Wouter Vanreusel: Waarnemingen.be bevat intussen voor België zo’n 52,5 miljoen waarnemingen en jaarlijks komen daar zo’n 8,5 miljoen waarnemingen bij. De waarnemingen worden nagekeken door een team van soortspecialisten, 160 in Vlaanderen alleen al. Die gigantische hoeveelheden data worden gebruikt door de overheid, door Natuurpunt Studie en door tal van andere partners om onderzoeksvragen op te lossen. Wij weten bijvoorbeeld perfect waar de buxusmot toeslaat en we detecteerden de Aziatische hoornaar al ruim voor ervoor gewaarschuwd werd. Recent is er met onze app ObsIdentify nog een belangrijke drempelverlaging voor het publiek aan toegevoegd. Je hoeft echt geen specialist meer te zijn om een waardevolle bijdrage te doen aan natuurwaarnemingen. Met je smartphone op zak kan je eenvoudigweg een foto nemen. De datum, het uur en de positie van je waarneming worden instant toegevoegd en de soort wordt door onze krachtige tools van beeldherkenning meteen geïdentificeerd. De app is intussen in België en Nederland op zo’n 450.000 smartphones geïnstalleerd, het maakt het meteen een van de meest intensieve natuurtellingen ter wereld. We registreren de meeste records of waarnemingen per oppervlakte ter wereld.  
 

Hannes Ledegen: ObsIdentify is bovendien een betere afspiegeling van de doorsnee bevolking. De gebruiker staat centraal. Iedereen verwondert zich wel eens over een diertje of plant en de app zorgt ervoor dat die bewondering in één klik bijdraagt aan het grootste burgerwetenschapsproject van het land. Om jonge gebruikers te motiveren bevat de app trouwens ook tips op maat en heuse speluitdagingen. Gamification is een krachtige tool. Niet om mensen te overtuigen om een app te installeren, wel om hen te motiveren de app te blijven gebruiken. Eén van de grote sterktes is dat we nu een actieve community hebben, die we in real-time kunnen aansturen met badges en challenges op maat. Dat geeft de mogelijkheid om kort op de bal te spelen en actuele wetenschappelijke vragen sneller dan ooit beantwoord te krijgen. Zo kan een natuurliefhebber die een specifiek natuurreservaat bezoekt ter plaatse de uitdaging krijgen om 8 libellensoorten op te zoeken of om in ‘de week van de wilde bij’ een aantal hommels te spotten. 

Vinger aan de pols

In welke mate komen de waarnemingen finaal terecht in de wetenschappelijke wereld of vormen ze een basis voor het uitstippelen van een natuurbeleid door de overheid? 

Wouter Vanreusel: Het is al lang duidelijk dat burgerwaarnemingen van belang zijn voor professionele wetenschappers. Wij bewaken trouwens de kwaliteit van onze waarnemingen zeer strikt via ons netwerk van soortspecialisten en er is ook een grote vorm van sociale controle. Selfies en kamerplanten hebben geen plaats in onze tools. Bovendien sturen wij ook een groep van vrijwilligers gericht aan binnen onze wetenschappelijke meetnetten, zij meten verschillende keren per jaar op vastgestelde plaatsen hoe het met een bepaalde soort is gesteld. Zo houden we de vinger aan de pols. Deze vrijwilligers zijn vaak via onze werkgroepen en afdelingen doorgestroomd, zij hebben opleidingen gevolgd, deden kennis op via gidsen of volgden lessen aan onze Natuuracademie. 
 

Hannes Ledegen: De tijd dat er lacherig werd gedaan over burgerwetenschap ligt ver achter ons. Wij hebben jaarlijks 40 tot 60 samenwerkingen met universiteiten en onderzoeksinstellingen. Het merendeel van onze data worden ook als open data gepubliceerd, zij doorstaan de wetenschappelijke toets. De waardering voor ons werk neemt toe, heel wat overheidsdiensten raadplegen de gegevens van Natuurpunt Studie en het Agentschap Natuur en Bos bijvoorbeeld gebruikt onze waarnemingen op een structurele manier om het Vlaamse natuurbeleid uit te tekenen. Zo leveren wij de gegevens over de verspreiding van de wolf en de bever aan. We zien onze instrumenten ook steeds vaker opduiken in leerplannen en leerdoelen. Al is er op het vlak van onderwijs nog wat winst te boeken om jongeren en tieners te motiveren om op een fijne, interessante manier met de natuur kennis te maken. Daar zijn we vragende partij voor, om dat verder uit te werken. 

Heldere feedback 

Welke rol speelt innovatie binnen Natuurpunt? 

Wouter Vanreusel: Innovatie is cruciaal, we proberen met onze tools telkens het neusje van de zalm aan te bieden. Het is dankzij de door een vrijwilliger ontwikkelde beeldherkenningssoftware dat onze app ObsIdentify zo performant is. We willen dat pad ook verder bewandelen door geluidsherkenning en bewegende beelden toe te voegen aan de deep learning AI-netwerken waar de app gebruik van maakt. We streven ernaar om onze gebruikers een persoonlijke, op maat uitgewerkte ervaring aan te bieden.

Hannes Ledegen: We blijven dus aan het voorfront staan van technologische innovaties. Momenteel lopen er testen voor geluidsherkenning bij onze partner Naturalis in Nederland. Zo’n aanpak slaat ook internationaal aan, wij hebben Europese en internationale partners die ons komen opzoeken om de internationale versie van onze tools over de grenzen heen nog beter inzetbaar te maken. Zo herkent onze AI sinds kort ook bijna 5.000 Europese soorten die niet in ons land voorkomen.. 
 

Wouter Vanreusel: Natuurlijk blijft de natuurbeleving van onze gebruikers wel altijd centraal staan. Daar willen we niet aan raken. En we maken er een punt van om onze burgerwetenschappers veel feedback en heldere feedback te geven. Wij versturen persoonlijke mails, nieuwsbrieven en natuurberichten (ook in-app), we vertegenwoordigen maar liefst 200 thematische studiewerkgroepen en we bieden een eigen academie met cursussen en opleidingen aan. In elke Vlaamse gemeente zijn afdelingen en werkgroepen van Natuurpunt actief. 

Hannes Ledegen: Het komt erop neer dat onze burgerwetenschappers zelf, zowel die van het eerste uur als de jongere die vandaag aan natuurobservatie doet via de games op de app ObsIdentify, onze beste pleitbezorgers zijn voor meer en betere natuur.