In het project Vespa-Watch werken jullie bewust met verschillende doelgroepen om de aanwezigheid van de Aziatische hoornaar te detecteren. Waarom is die diversificatie zo belangrijk?

“Net zoals andere invasieve exoten, denk maar aan de muskusrat, Japanse duizendknoop en invasieve waterplanten, zijn effectieve beheersmaatregelen noodzakelijk om de populatie van de Aziatische hoornaar onder controle te houden. Dat gebeurt door in actieve haarden de bron op te sporen, dat is in dit geval het hoornaarsnest in locaties waar jagende Aziatische hoornaars zich ophouden. De nesten zijn goed verstopt en worden meestal per toeval ontdekt door een bewoner, imkers of wandelaars. Honingbijen staan bovenaan het menu van de Aziatische hoornaar en het zijn vaak imkers die de jagende hoornaars als eersten aan hun bijenkasten ontdekken. Imkers kunnen de hoornaars die net een prooi hebben gevangen volgen tot bij het nest. Daarnaast merken wandelaars vaak zomernesten op die in hoge boomtoppen worden gemaakt. Tuinmannen en hoveniers ontdekken nesten die in hagen of struiken zijn verstopt.

De gevonden nesten worden zo snel mogelijk vernietigd. Als we dit vóór de herfst doen kunnen we voorkomen dat de hoornaars zich voortplanten en talrijker opduiken in het volgende jaar. Zoveel mogelijk doelgroepen bij de monitoring betrekken is dus cruciaal.“

Waar worden de meeste nesten aangetroffen?

“Dat verschilt volgens de seizoenen, maar hoe dan ook bouwt de Aziatische hoornaar nesten dicht bij de mens. In het voorjaar vind je ze bijvoorbeeld in tuinhuizen, carports, schuren of woningen. In het najaar zitten ze meestal in de toppen van bomen in tuinen of stadsparken en hoofdzakelijk in half-verstedelijkt tot verstedelijkt gebied.

Kortom, zowel imkers als het grote publiek kunnen actieve haarden ontdekken en melden. Specifieke bedrijven staan daarna in voor de nestverdelging die behoorlijk verschilt van de klassieke wespenverdelging door de brandweer. Vespa-Watch werkt nauw samen met deze verdelgers en organiseert opleidingen om hen nieuwe buitenlandse kennis door te spelen. Zo bouwen Aziatische hoornaars, bij afwezigheid van hun natuurlijke vijanden, ook nesten ondergronds.”

In het buitenland werden naast websites ook smartphone applicaties ontwikkeld, denken jullie ook aan de lancering van een Vespa-Watch app?

“Op dit moment gebruiken burgers het centrale meldingsplatform www.vespawatch.be. Maar op termijn willen we met de scholen die deelnamen aan het project, in het kader van STEM, een smartphoneapplicatie uitwerken. Die applicatie zou gelijkaardig zijn aan NestFind, dat in Portugal wordt gebruikt om nesten te zoeken. Het hoofddoel van onze app zal gelijkaardig zijn, namelijk om nesten op te sporen via de digitale gegevensverwerking van de signalementen."

Toename in waarneming en kennis

Kunnen jullie op dit moment al bepaalde conclusies trekken inzake monitoring? Liggen de resultaten binnen de verwachtingen?

“Jazeker. De invasie van de Aziatische hoornaar is in 2018 – het jaar waarin Vespa-Watch van start ging – duidelijk doorgebroken. Onze verwachtingen voor 2018 waren dat de hoornaar enkel zou opduiken in de provincies West- en Oost-Vlaanderen. Maar na enkele maanden was al duidelijk dat de soort in alle Vlaamse provincies actief was.

Omdat de invasieve exoot duidelijk snelheid maakte, moesten ook wij een versnelling hoger schakelen. In totaal werden in 2018 maar liefst 76 actieve haarden geïdentificeerd (8 in 2017), waarvan in 41 gevallen het nest gelokaliseerd werd. Helaas kwamen we in sommige haarden te laat om de voortplanting van de hoornaar te voorkomen. Verder noteerden we meer dan 1500 meldingen. Daarvan waren er 171 correct. De verwarring met de inheemse Europese hoornaar is, zoals verwacht, nog steeds groot.”

Hebben jullie ervaren dat de alertheid en kennis van de burgers is toegenomen?

“Deels zou ik zeggen. Onder de meer dan 4000 imkers in Vlaanderen is een duidelijke toename in de herkenning van de Aziatische hoornaar. Berichten in magazines, folders en voordrachten hebben de kennis van de imkers rond jaaggedrag en werkelijke impact van de Aziatische hoornaar verduidelijkt. De meesten zijn ook vertrouwd met het Vespa-Watchportaal.

Onder burgers is het moeilijker om zo’n trend waar te nemen. Enerzijds is de participatiegraad (= melden van een hoornaar of ander insect) door het opstarten van het meldingsportaal fors toegenomen. Anderzijds, en dat is logisch, worden nog steeds fouten gemaakt in het onderscheid tussen de Aziatische hoornaar en daarop gelijkende insecten, voornamelijk Europese hoornaars. Herkenning en alertheid is een werk van lange adem, een werk waar we de volgende jaren actief verder op willen inzetten.”

In welke mate is jullie aanpak Europees? Net zoals de Aziatische hoornaar geen grenzen kent is het wellicht ook best om de monitoring Europees aan te pakken?

“In de praktijk gebeurt het beheer en monitoring van de Aziatische hoornaar vooral binnen de eigen landsgrenzen. Van een Europese aanpak is niet echt sprake. Toch zien we ook buitenlandse meldingen via www.vespawatch.be binnenkomen, voornamelijk uit Nederland, maar ook uit Frankrijk en Spanje. Tijdens het internationaal Velutinacongres in Turijn (maart 2019) waren landen als het Verenigd Koninkrijk en Portugal erg geïnteresseerd in de uitrol van ons concept van Citizen Science in de algemene invasieproblematiek.”

Toekomstplannen

Wat is het potentieel van het wetenschappelijk onderzoek naar de aanwezigheid van de Aziatische hoornaar? Welke patronen hopen jullie te ontdekken?

“Het wetenschappelijk onderzoek naar de impact van de Aziatische hoornaar is ondermaats. Elke referentie naar de impact van de hoornaar op wilde bijen en andere bestuivers komt voort uit één enkele studie in Frankrijk die dateert van 2011.

Onderzoek naar de impact op honingbijen wordt wel beter bestudeerd. Naast de Aziatische hoornaar wordt met het Vespa-Watchportaal ook de Europese hoornaar beter in kaart gebracht. Met die gegevens hopen we na enkele jaren ook de impact van de Aziatische hoornaar op onze inheemse Europese hoornaar te meten. De twee soorten zijn nu concurrenten op vlak van jachtgebied en voedselaanbod, overwinteringsplaatsen en nestplaatsen. De Aziatische hoornaar maakt grotere nesten, verplaatst meer voedsel en ontwaakt vroeger uit winterslaap. Die factoren kunnen er mogelijks toe leiden dat de Aziatische hoornaar een competitief voordeel heeft t.o.v. de Europese hoornaar. Of deze hypothese klopt, zullen we na enkele jaren onder meer kunnen afleiden uit de gegevens verzameld door Vespa-Watchdeelnemers.”

Welke partners ondersteunen of ondersteunden het project? Zijn er ook scholen betrokken?

“Vespa-Watch kreeg in brede zin ondersteuning van de Vlaamse imkersbonden, land- en tuinbouwscholen en Natuurpunt. Alle meldingen worden sowieso doorgegeven aan het open-data portaal GBIF, wat wetenschappelijk onderzoek samen met internationale partners mogelijk maakt. Ook de Europese Unie volgt de invasie van de hoornaar op, invasiecijfers worden gebundeld op nationaal niveau en gepubliceerd in wetenschappelijke tijdschriften.

Wat de scholen betreft hebben wij actief samengewerkt met het VITO in Hoogstraten en de Tuinbouwschool in Melle. Die laatste zal samen met een school uit Kortrijk een STEM-project ontwerpen waarin de hoornaar en ander bijenthema’s aan bod zullen komen.”

Tips en conclusies

Welke conclusies of lessen hebben jullie getrokken i.v.m. het opzetten van een burgerwetenschapsproject? Enig advies voor wie er aan begint?

“Het diversifiëren in doelpubliek komt volgens ons niet rechtstreeks ten goede aan de kwaliteit van een burgerwetenschapsproject. Wij realiseren ons nu dat de combinatie ‘imkers’ plus ‘natuurliefhebbers’ plus ‘brede publiek’, in combinatie met de onverwachte invasiesnelheid, zeer ambitieus was. Hoewel het brede doelpubliek ook juist de drijfveer van Vespa-Watch's succes was. Meldingen kwamen uit alle hoeken binnen en alle categorieën participeerden in ons surveillancenetwerk. Zo zorgde dat bijvoorbeeld voor een nauwe band met een dronebedrijf. Zij helpen ons nog steeds om nesten op te sporen via hittebeeldcamera’s.

Onze communicatie met het surveillancenetwerk, de imkers en de pers speelde dus wel een essentiële rol in het behalen van onze doelstellingen. We konden rekenen op extra haarden telkens het onderwerp in het nieuws kwam. Op de Dag van de Wetenschap hebben we, dankzij Scivil, ons project in de kijker gezet. Dergelijke events zijn belangrijk voor een project zoals Vespa-Watch omdat de participatiegraad blijft stijgen naarmate het project vordert en we niet bij de start over een vast aantal burgeronderzoekers beschikten.”